พระโคนสมออยุธยา เนื้อดิน พิมพ์มารวิชัย ขนาดแขวนบูชา

พระโคนสมอ เป็นพระศิลปะอยุธยายุคปลาย แต่พระส่วนมากกลับพบที่ในกรุงเทพฯ เสียเป็นส่วนใหญ่ และส่วนมากที่พบก็เป็นพระเนื้อดิน ซึ่งมีขนาดใหญ่เกือบเท่าฝ่ามือ และเป็นพระที่ลงรักปิดทองมาแต่เดิมพระโคนสมอที่นิยมกันมากที่สุดก็คือโคนสมอเนื้อชิน ซึ่งเป็นพระที่มีขนาดเล็กที่สุดของพระชุดโคนสมอ พิมพ์ที่พบมักเป็นพระประทับนั่ง มีทั้งพิมพ์สมาธิ พิมพ์มารวิชัยฐานผ้าทิพย์ และพิมพ์ประทับนั่งห้อยพระบาท และพระพิมพ์ห้อยพระบาทเป็นและพิมพ์สมาธิส่วนใหญ่ที่พบเป็นพระเนื้อชินเงินนั้นมักมีผิวผุกร่อนเป็นเกร็ดกระดี่ มีทั้งผิวปรอทและผิวสนิมตีนกา ส่วนที่ด้านหลังมักเป็นแอ่งเว้าแบบท้องกระทะ และขอบข้างของด้านหลังจะยกสูงเป็นขอบกระด้งพระโคนสมอเนื้อชินจึงเป็นพระที่มีสนนราคาสูงกว่าพระพิมพ์อื่นๆ ในพระชนิดเดียวกัน จึงทำให้พระโคนสมดพิมพ์สมาธิและห้อยพระบาท เนื้อชินเงิน เป็นพิมพ์ที่นิยมกันมากที่สุด หากแต่นอกเหนือจากเนื้อชินเงินยังมีพระโคนสมอพิมพ์มารวิชัยฐานผ้าทิพย์อีกจำนวนหนึ่งซึ่งน้อยกว่ามาก สร้างเนื้อชินตะกั่วสนิมแดง บางองค์มีร่องรอยการลงรักปิดทอง บางองค์ที่มีสภาพสมบูรณ์จะปรากฏไขปกคลุมทั่วองค์ให้เห็นชัดเจน การที่พระโคนสมอเนื้อชินเป็นที่นิยมเนื่องจากเป็นพระขนาดเล็กสามารถพกพาอาราธนาติดตัวไปได้ มีผู้นำไปห้อยบูชาแล้วเกิดประสบการณ์กันมากทางด้านอยู่ยงคงกระพันชาตรี แคล้วคลาด และมหาอุด พระโคนสมอเนื้อชินนี้มีการทำปลอมเลียนแบบกันมากนานแล้ว ได้รับความนิยมและหาค่อนข้างยาก พระโคนสมอนั้น แรกเริ่มเดิมทีที่พบเนื่องมาจากได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์ วังหน้า หรือพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กทม.ในปัจจุบัน และได้พบพระโคนสมอเป็นจำนวนมาก ทางเจ้าหน้าที่จึงได้นำพระชนิดนี้มารวมกองกันไว้ที่โคนต้นสมอพิเภก หน้าพิพิธภัณฑ์ เนื่องมีพระจำนวนมากผู้คนที่พบเห็นจึงเรียกชื่อพระตามสถานที่พบเห็นว่า "พระโคนสมอ" ในตอนแรกๆ ก็ไม่มีใครสนใจพระชนิดนี้เท่าไรนัก ต่อมาก็มีคนหยิบไปบูชาบ้าง เนื่องจากว่าเห็นพระเป็นพระปางประจำวันก็นำไปตามวันเกิดของตนเอง และทางกรมศิลป์ ก็เปิดให้เช่าบูชาบ้าง จนพระหมดไปในที่สุด


ต่อมาก็ได้พบพระแบบเดียวกันนี้อีกตามกรุต่างๆ ในกทม.และอยุธยา เท่าที่ดูรูปแบบศิลปะแล้วสันนิษฐานว่าเป็นพระสมัยอยุธยาตอนปลาย และตอนเริ่มสร้างกรุงเทพฯ นั้นก็ได้มีการชะลอพระพุทธรูปจากโบราณสถานต่างๆ ในจังหวัดที่เป็นวัดร้างเข้ามาประดิษฐานไว้ตามพระอารามต่างๆ ในกทม. พระพุทธรูปจากอยุธยาเองก็ถูกนำเข้ามาไว้ในกรุง หลายองค์ประจำอยู่ตามวัดต่างๆ ในกทม. นอกจากพระพุทธรูปที่ได้นำเข้ามาไว้ในกรุงแล้วก็ยังได้นำพระเครื่องที่พบตามกรุในอยุธยาเข้ามาบรรจุไว้ตามวัดต่างๆ ด้วย และพระโคนสมอก็ได้ถูกนำเข้ามาบรรจุไว้ตามสถานที่ต่างๆ ในครั้งนั้นด้วย แต่เป็นที่น่าเสียดายคือ ไม่มีผู้ใดได้บันทึกไว้ว่า พระทั้งหมดนั้นได้นำมาจากที่วัดใดในอยุธยา


พระโคนสมอ ที่ถูกพบนั้นส่วนใหญ่เป็นพระเนื้อดินเผา ซึ่งมีขนาดใหญ่ และเป็นพระที่มีการลงรักปิดทองทั้งหมด และมีพระเนื้อดินเผาที่มีขนาดใหญ่เป็นพิเศษที่มักเรียกกันว่า "พระปางทรมานท้าวชมพู" ซึ่งเป็นพระยืนปางประทานพร ทรงเครื่องขัดติยราชประดับมงกุฎ สวยงามมาก ส่วนพระโคนสมอทั่วๆ ไปเป็นพระที่สร้างเป็นแบบพระประจำวันเสียเป็นส่วนใหญ่ ลักษณะเป็นพระที่ประทับอยู่ในซุ้มเรือนแก้ว ฐานแบบย่อมุม ตามแบบศิลปะอยุธยายุคปลาย นอกจากพิมพ์พระประจำวันแล้วก็ยังมีพิมพ์อื่นๆ อีกบ้าง พระโคนสมอส่วนมากเป็นพระเนื้อดินเผา แต่ก็มีเนื้ออื่นๆ ที่พบน้อยมาก เช่น เนื้อว่าน เนื้อชินเงิน ตะกั่วสนิมแดง และเนื้อแก้วน้ำประสาน สำหรับเนื้อแก้วน้ำประสานนั้นแทบไม่ค่อยได้พบเห็นกันเลย