เหรียญพระแม่ย่า ปี 2512 เนื้อทองแดง จ.สุโขทัย

ราวปีพุทธศักราช 2457 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงพยายามค้นหาเรื่องราวทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีในเขตเมืองเก่าสุโขทัย เนื่องจากบรรยากาศทางด้านการศึกษาความเป็นมาของสยามประเทศในยุคนั้นดำเนินไปอย่างคึกคัก เช่น มีการตั้ง "สมาคมสืบสวนของบุราณแห่งสยามประเทศ" ซึ่งต่อมาเรียกว่า "โบราณคดีสโมสร"

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีการเสด็จประพาสหัวเมืองฝ่ายเหนือและพระราชนิพนธ์หนังสือเรื่อง "เที่ยวเมืองพระร่วง" โดย พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ตั้งแต่ครั้งยังดำรงพระอิสริยยศเป็นสยามมกุฎราชกุมาร และเป็นอุปนายกโบราณคดีสโมสรด้วย

สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงพยายามสืบสวนเรื่องราวของอาณาจักรสุโขทัยโดยเปรียบเทียบกับศิลาจารึกหลักต่างๆ โดยเฉพาะ "หลักที่ 1" ซึ่งมีข้อความกล่าวถึง "เทพารักษ์ประจำเมือง" ที่สถิตปกปักรักษาอยู่ ณ เขาหลวง ปรากฏชื่อในศิลาจารึกว่า "พระขะพุงผี" ดังปรากฏความว่า

"เบื้องหัวนอนเมืองสุโขทัยนี้...มีพระขะพุงผี เทพดาในเขาอันนั้นเป็นใหญ่กว่าทุกผีในเมืองนี้ ขุนผู้ใดถือเมืองสุโขทัยนี้แล้ ไหว้ดีพลีถูก เมืองนี้เที่ยง เมืองนี้ดี ผิไหว้บ่ดีพลีบ่ถูก ผีในเขาอั้นบ่คุ้มบ่เกรง..เมืองนี้หาย"

ในคราวที่ค้นหาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ของเมืองนี้นั้น สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ก็ได้พบ "เทวรูปเทวสตรี" สลักจากหิน อยู่ในลักษณาการยืน ซึ่งสร้างมาตั้งแต่สมัยโบราณ และเนื่องจากไม่สามารถค้นหาเทวรูปอื่นในเทือกเขาหลวงได้อีกเลย ประกอบกับชาวบ้านแถบนั้นเคารพนับถือเทวรูปสตรีดังกล่าวมาก จึงเชื่อว่าเทวรูปสตรีที่ค้นพบคือ พระขะพุงผี ซึ่งเป็นปูชนียวัตถุที่สำคัญของชาวสุโขทัย

ความเกี่ยวพันกับตำนานความเชื่อที่ว่า เทวรูปดังกล่าวเป็นเทวรูปที่พ่อขุนรามคำแหงมหาราชทรงยกให้เป็นผีที่เหนือผีทั้งหลาย ชาวสุโขทัยจึงเชื่อว่าเทวสตรีดังกล่าวก็คือ "นางเสือง" ซึ่งเป็นพระราชมารดาของพ่อขุนบานเมืองและพ่อขุนรามคำแหง ทรงเป็นเอกอัครมเหสีของพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ผู้สถาปนาอาณาจักรสุโขทัย และทรงเป็นพระขนิษฐาของพ่อขุนผาเมืองแห่งราชวงศ์ศรีนาวนำถม ผู้ช่วยกันกับพระสหายกอบกู้บ้านเมืองให้พ้นจากอำนาจของขอมอีกด้วย

ชาวสุโขทัยจึงอัญเชิญมาประดิษฐานเป็นมิ่งมงคลแก่เมือง และเรียกนามสืบต่อกันมาว่า "พระแม่ย่า" อันหมายถึง สตรีที่มีฐานะสูงสุด เป็นทั้งพระมารดาและพระอัยยิกาแห่งเมืองสุโขทัย

ปัจจุบัน เทวรูปพระแม่ย่าองค์จริงประดิษฐานอยู่ภายใน "ศาลพระแม่ย่า" โดยมีเทวรูปจำลอง 2 องค์ ตั้งอยู่ด้านหน้าตรงบันไดทางเข้าประตูศาล

กิตติศัพท์ความศักดิ์สิทธิ์ของ "พระแม่ย่าสุโขทัย" นั้นเลื่องลือไปทั่ว ด้วยความเชื่อที่ว่า พระแม่ย่าจะช่วยขจัดปัดเป่าความเดือดร้อนได้ สมัยก่อนช่วงเทศกาลสงกรานต์ ในวันมหาสงกรานต์จะมีประเพณีแห่เทวรูปพระแม่ย่า โดยเชื่อว่าจะทำให้ ฝนตก ซึ่งก็มักจะเกิดฝนตกใหญ่ทุกครั้งที่นำเทวรูปองค์จริงออกแห่จริงๆ

"พระแม่ย่า" ยังช่วยดลบันดาลให้มีลูกได้ สำหรับคนมีลูกยาก ช่วยขจัดทุกข์ภัย โรคภัยไข้เจ็บ แม้แต่จะขอให้ประสบความสำเร็จในตำแหน่งหน้าที่และกิจการงานต่างๆ เปรียบเสมือนมารดา ผู้คอยปกป้องคุ้มครองดูแลบุตรอันเป็นที่รักโดยมิเคยรั้งรอ

ดังนั้น เมื่อผู้ใดมีความทุกข์ความเดือดเนื้อร้อนใจ จะพากันไปศาลพระแม่ย่า เพื่อบนบานศาลกล่าว และก็มักจะประสบความสำเร็จโดยถ้วนทั่ว ซึ่งจะเห็นได้จากการที่ผู้คนมากมายเดินทางไปแก้บนด้วยหมูเห็ดเป็ดไก่ ดอกไม้ธูปเทียน ตลอดจนลิเกแก้บน เพราะเชื่อกันว่าพระแม่ย่าทรงโปรดลิเกแก้บนมาก

นอกจากนี้ยังมีการจำลองรูปของ "พระแม่ย่า" ขึ้นเป็นองค์พระเครื่องและรูปจำหลัก

ซึ่งได้รับความเคารพนับถืออย่างมากเลยทีเดียว